Μεγάλη Ιδέα και Στρατός
τον 19ο Αιώνα
τον 19ο Αιώνα
Δημήτρης Μαλέσης
Εκδόσεις Ασίνη 2018, σελίδες 494
Το βιβλίο θα μπορούσε να διαβαστεί ως ένα εκτενές εγχειρίδιο
Στρατιωτικής Ιστορίας ή, έστω, η Ιστορία του Ελληνικού Στρατού τον προπερασμένο
αιώνα. Αλλά μια τέτοια ματιά αδικεί το βιβλίο. Δεν πρόκειται για κάτι τέτοιο,
αφού ο συγγραφέας, με αφορμή την οργάνωση και τη λειτουργία του ελληνικού
στρατού, καταπιάνεται με τους βασικούς θεσμούς του ελληνικού κράτους. Ο στρατός
ως κομβικής σημασίας θεσμικός παράγοντας του νεοσύστατου κράτους επηρέαζε
καθοριστικά όλες τις εκφάνσεις του δημόσιου και ιδιωτικού βίου. Και σε αυτό
καταλυτικό ρόλο έπαιξε η Μεγάλη Ιδέα. Τα βασικό δηλαδή ιδεολογικό πρόταγμα που
γαλβάνισε και οιστρηλάτησε μια σειρά από γενιές Ελλήνων, σύμφωνα με το οποίο τα
κρατικά όρια όπως καθορίστηκαν από τις διπλωματικές διαβουλεύσεις των Δυνάμεων
της εποχής αποτελούσαν απλώς τη βάση για κάτι πολύ ευρύτερο.
Στρατιωτικής Ιστορίας ή, έστω, η Ιστορία του Ελληνικού Στρατού τον προπερασμένο
αιώνα. Αλλά μια τέτοια ματιά αδικεί το βιβλίο. Δεν πρόκειται για κάτι τέτοιο,
αφού ο συγγραφέας, με αφορμή την οργάνωση και τη λειτουργία του ελληνικού
στρατού, καταπιάνεται με τους βασικούς θεσμούς του ελληνικού κράτους. Ο στρατός
ως κομβικής σημασίας θεσμικός παράγοντας του νεοσύστατου κράτους επηρέαζε
καθοριστικά όλες τις εκφάνσεις του δημόσιου και ιδιωτικού βίου. Και σε αυτό
καταλυτικό ρόλο έπαιξε η Μεγάλη Ιδέα. Τα βασικό δηλαδή ιδεολογικό πρόταγμα που
γαλβάνισε και οιστρηλάτησε μια σειρά από γενιές Ελλήνων, σύμφωνα με το οποίο τα
κρατικά όρια όπως καθορίστηκαν από τις διπλωματικές διαβουλεύσεις των Δυνάμεων
της εποχής αποτελούσαν απλώς τη βάση για κάτι πολύ ευρύτερο.
Με αφορμή αυτές
τις διαπιστώσεις το βιβλίο επιχειρεί να απαντήσει σε ορισμένα ερωτήματα, όπως: ποιος
ήταν ο ρόλος του προεπαναστατικού κλεφταρματολισμού και ποια η εμπλοκή των παραδοσιακά
ισχυρών οπλαρχηγών όχι μόνο στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα αλλά και στις
ολετήριες εθνικές διαμάχες μεσούσης της επαναστάσεως; Ποιες προσπάθειες
κατέβαλε ο Καποδίστριας για τη συγκρότηση του στρατεύματος και ποιοι
αντιτάχθηκαν στη φιλόδοξη και καλά σχεδιασμένη πολιτική του, με τίμημα το
τραγικό τέλος του 1831; Τι συνέβη στην περίοδο της «Αναρχίας» που ακολούθησε,
γιατί οι Βαυαροί έδωσαν άμεση προτεραιότητα στη στρατιωτική πολιτική και πώς
αποτυπώθηκαν ανεξίτηλα στο σώμα της ελληνικής κοινωνίας οι θεσμογόνες
πρωτοβουλίες της κεντρικής εξουσίας κατά τη δεκαετία 1833-1843; Πώς προέκυψε το
ζήτημα της ληστείας που ταλάνισε το κράτος για δεκαετίες και κατά πόσο στις ενέργειες
των ληστρικών συμμοριών που λυμαίνονταν την ύπαιθρο μπορεί κάποιος να
διαπιστώσει ένα κοινωνικό επίχρισμα;
τις διαπιστώσεις το βιβλίο επιχειρεί να απαντήσει σε ορισμένα ερωτήματα, όπως: ποιος
ήταν ο ρόλος του προεπαναστατικού κλεφταρματολισμού και ποια η εμπλοκή των παραδοσιακά
ισχυρών οπλαρχηγών όχι μόνο στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα αλλά και στις
ολετήριες εθνικές διαμάχες μεσούσης της επαναστάσεως; Ποιες προσπάθειες
κατέβαλε ο Καποδίστριας για τη συγκρότηση του στρατεύματος και ποιοι
αντιτάχθηκαν στη φιλόδοξη και καλά σχεδιασμένη πολιτική του, με τίμημα το
τραγικό τέλος του 1831; Τι συνέβη στην περίοδο της «Αναρχίας» που ακολούθησε,
γιατί οι Βαυαροί έδωσαν άμεση προτεραιότητα στη στρατιωτική πολιτική και πώς
αποτυπώθηκαν ανεξίτηλα στο σώμα της ελληνικής κοινωνίας οι θεσμογόνες
πρωτοβουλίες της κεντρικής εξουσίας κατά τη δεκαετία 1833-1843; Πώς προέκυψε το
ζήτημα της ληστείας που ταλάνισε το κράτος για δεκαετίες και κατά πόσο στις ενέργειες
των ληστρικών συμμοριών που λυμαίνονταν την ύπαιθρο μπορεί κάποιος να
διαπιστώσει ένα κοινωνικό επίχρισμα;
Ήταν επανάσταση η «3η
Σεπτεμβρίου» του 1843; Πώς υφάνθηκε το ιδεολογικό πλαίσιο της Μεγάλης Ιδέας από
το 1844 και με ποια αφορμή η βασίλισσα Αμαλία ενώπιον του υπουργικού συμβουλίου
διέταξε «ν’ ανάψη η επανάστασις» το 1854, με αποτέλεσμα να ακολουθήσει πείνα
και ασθένειες που θέρισαν τον αθηναϊκό πληθυσμό; Πώς ανατράπηκε η πρώτη
δυναστεία και τι ρόλο διεδραμάτισαν οι στρατιωτικοί; Πώς επελέγη ο νέος
βασιλιάς Γεώργιος και πώς συνέδραμε το εθνικό κέντρο στον αγώνα των Κρητών για
ένωση; Ποια η σημασία της Εκκλησίας στην έξαψη του βουλγαρικού εθνικισμού και
γιατί το 1877 αγανακτισμένοι Αθηναίοι πολιορκούσαν το κοινοβούλιο απειλώντας το
σύνολο της πολιτικής ηγεσίας; Ποιες διαφορές μπορούμε να εντοπίσουμε στην
πολιτική των δύο ανδρών, του Δηλιγιάννη και του Τρικούπη, που δέσποσαν κατά το
τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα και πότε οι αξιωματικοί απέκτησαν
την αντίληψη ότι αποτελούν ένα ξεχωριστό σώμα με ιδιαίτερο ρόλο στην πολιτική
ζωή; Πώς προέκυψε το Μακεδονικό ζήτημα σαν μια ανοιχτή εθνική πληγή; Ποιος
φταίει για τον «ατυχή» πόλεμο του 1897; Τελικά, ο ελληνικός στρατός ήταν σε
θέση να υλοποιήσει την αλυτρωτική πολιτική ή οι ρητορικές πομφόλυγες
εξυπηρετούσαν μόνο εφήμερες κομματικές σκοπιμότητες;
Σεπτεμβρίου» του 1843; Πώς υφάνθηκε το ιδεολογικό πλαίσιο της Μεγάλης Ιδέας από
το 1844 και με ποια αφορμή η βασίλισσα Αμαλία ενώπιον του υπουργικού συμβουλίου
διέταξε «ν’ ανάψη η επανάστασις» το 1854, με αποτέλεσμα να ακολουθήσει πείνα
και ασθένειες που θέρισαν τον αθηναϊκό πληθυσμό; Πώς ανατράπηκε η πρώτη
δυναστεία και τι ρόλο διεδραμάτισαν οι στρατιωτικοί; Πώς επελέγη ο νέος
βασιλιάς Γεώργιος και πώς συνέδραμε το εθνικό κέντρο στον αγώνα των Κρητών για
ένωση; Ποια η σημασία της Εκκλησίας στην έξαψη του βουλγαρικού εθνικισμού και
γιατί το 1877 αγανακτισμένοι Αθηναίοι πολιορκούσαν το κοινοβούλιο απειλώντας το
σύνολο της πολιτικής ηγεσίας; Ποιες διαφορές μπορούμε να εντοπίσουμε στην
πολιτική των δύο ανδρών, του Δηλιγιάννη και του Τρικούπη, που δέσποσαν κατά το
τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα και πότε οι αξιωματικοί απέκτησαν
την αντίληψη ότι αποτελούν ένα ξεχωριστό σώμα με ιδιαίτερο ρόλο στην πολιτική
ζωή; Πώς προέκυψε το Μακεδονικό ζήτημα σαν μια ανοιχτή εθνική πληγή; Ποιος
φταίει για τον «ατυχή» πόλεμο του 1897; Τελικά, ο ελληνικός στρατός ήταν σε
θέση να υλοποιήσει την αλυτρωτική πολιτική ή οι ρητορικές πομφόλυγες
εξυπηρετούσαν μόνο εφήμερες κομματικές σκοπιμότητες;
Στα αλλεπάλληλα αυτά ερωτήματα επιχειρεί να απαντήσει ο
συγγραφέας με όσο το δυνατό μεγαλύτερη νηφαλιότητα και επιστημονική τεκμηρίωση,
σκιαγραφώντας οικονομικές, πολιτικές και ιδεολογικές πτυχές του ελληνικού 19ου
αιώνα, μέχρι τα σημαντικά γεγονότα των αρχών του 20ου, πριν ξεσπάσει
η οξεία ενδοαστική διαμάχη της δεκαετίας του 1910.
συγγραφέας με όσο το δυνατό μεγαλύτερη νηφαλιότητα και επιστημονική τεκμηρίωση,
σκιαγραφώντας οικονομικές, πολιτικές και ιδεολογικές πτυχές του ελληνικού 19ου
αιώνα, μέχρι τα σημαντικά γεγονότα των αρχών του 20ου, πριν ξεσπάσει
η οξεία ενδοαστική διαμάχη της δεκαετίας του 1910.